Verboden boeken en opstandige drukkers in de hervormingstijd
M.E. Kronenberg

Vanaf 1546 moesten drukkers en uitgevers in de Zuidelijke Nederlanden een vergunning hebben van de Raad van Brabant. Ook kwam in dat jaar een voorloper van de Index librorum prohibitorum van de pers, een lijst van door de kerk verboden boeken die was opgesteld door theologen van de universiteit van Leuven. In de loop van de eeuw werd de Index (die overigens bleef bestaan tot 1966!) een waardevol naslagwerk voor (protestantse) boekverkopers, want verboden boeken waren vaak geheide kaskrakers.

Drukkers die werken van Luther of andere reformatoren produceerden, liepen een groot risico. De publicatie van de (deels protestantse) spelen van de Gentse rederijkerswedstrijd van 1539 leidde tot een verbod, maar drukkers riskeerden meer dan hun omzet. Halverwege de eeuw nam een aantal van hen de wijk naar Engeland, waar gemeenschappen waren van uit de Nederlanden gevluchte protestanten. Ook in het Oost-Friese Emden waren drukkers actief die de Nederlandse markt bedienden met protestantse teksten.

Drukkers die betrapt werden op het drukken van ‘ketterse’ boeken konden ter dood veroordeeld worden. Het overkwam bijvoorbeeld de Antwerpenaar Jacob van Liesveldt. De bijbel die hij vanaf 1526 uitgaf (en die bekend staat als de ‘Liesveldt-bijbel’) was een Nederlandse bewerking van Luthers vertaling. Het boek werd in 1542 verboden en Liesveldt werd op 28 november 1545 onthoofd. Overigens was Liesveldt ook de uitgever van het Schoon ende suverlijc boecxken inhoudende veel constige refereinen van de streng-katholieke Anna Bijns. Ook de Delftenaar Harmen Schinckel liet het leven, op 23 juli 1568, wegens het drukken van onder andere een uitgave van de psalmen in een vertaling van Petrus Dathenus. Het is opvallend dat Schinckel ook enkele zeer katholieke boeken drukte. Waarschijnlijk werd hij vooral geëxecuteerd omdat de vroedschap van Delft zijn loyaliteit aan de koning wilde tonen.