Leven in een niet-bestaan
Ziporah Valkhoff

Beleving en betekenis van de joodse onderduik. Een onderzoek naar de geschiedenis van acht joodse vrouwen die tussen 1942 en 1945 in Nederland ondergedoken waren.

‘Kinderen werden door de situatie van vervolging voortdurend gewezen op het psychologisch en pedagogisch onaanvaardbare feit, dat ze eigenlijk geen recht hadden te bestaan. En waar ze wel bestonden, in de onderduik, hadden ze geen recht om te bestaan zoals ze waren. Ze mochten er zijn, mits ze een andere waren, in naam, uiterlijk en geloof, en bovendien braaf, stil, aangepast, niet-ziek enz. Het mateloze vermogen tot kinderlijke aanpassing waarvan onderduikouders getuigen, is een bewijs van flexibiliteit en kracht, maar evenzeer een veeg teken: de kinderen waren zich kennelijk ten volle bewust van die voorwaardelijkheid, ze beseften dat ze (onderduikers)ouders en anderen tot last waren, dat het makkelijker zou zijn als ze er niet waren’.